Özgür Uğurluoğlu, “Unutulmuş Firmalar ve Jetonları” başlıklı yazı dizisinde “tanımlanamamış bir jeton yalnızca bir metal parçası iken tanımlanmış bir jeton tarihin bir parçasıdır” mottosundan yola çıkılarak Türkiye tarihinde önemli yerlere sahip olduğu düşündüğü bazı firmaların ve bu firmaların kullandıkları jetonları incelemeye çalışmaktadır. Yazı dizisinin temel amacı jeton ekseninde Türkiye tarihinde önemli rollere sahip ancak unutulmuş firmaların varlığına ışık tutmaya çalışmaktır. 

Yazı dizisinin beşincisinde; ismi tanınmış bir Türk karakterden alan ancak faaliyetlerini Avrupa’da yürüten bir Alman firması olan Enver Bey Sigarası’ndan ve bu firmanın bastırmış olduğu jetonlardan söz edilecektir.

Yazı dizisindeki tüm yazılar sırasıyla: 

1. E.M.C. RAR Ortaklığı ve Askı Jetonu
2. Orosdi Back (Ömer Efendi Mağazası)
3. Comte Birahanesi (Brasserie Comte) ve Maurice Faraggi Diş Deposu
4. Hermann Spierer ve Şürekâsı
5. Enver Bey Sigarası
6. Bir Zeytinyağı Markası; “KAR”

Enver Bey Sigarası ve Jetonu

Almanya özellikle 19. yüzyılın sonlarından bu yana bir göçmen ülkesi olarak görülmüştür. 1907 yılında istatistikler Almanya’da yaklaşık bir milyon yabancı işçi bulunduğunu göstermektedir. Bu işçiler arasında Doğu ve Güneydoğu Avrupalılar çoğunlukta olmuş ve Osmanlı vatandaşları da bunların arasında yer almıştır. Almanya her ne kadar göçmenlere karşı konukseverliği ile ünlü olmasa da, bu yıllarda Osmanlı vatandaşları popüler, saygı duyulan ve hoş karşılanan misafirlerdir. Türk işçilerin çalıştıkları fabrika binaları Osmanlı mimarisinden ilham alınarak inşa edilmiştir. Türk işçiler özellikle sigara fabrikalarında çalışmışlardır. Bu dönemde sigara şirketleri hem marka isimlerini Osmanlı İmparatorluğunu ve Doğu’yu çağrıştıran kelimelerden seçmekte (Yenidje, Salem Aleikum, Orient, Calife de Bagdad, Ottoman gibi) hem de tütünü ve işgücünü Osmanlı İmparatorluğu’ndan ithal etmektedirler.

Balkan ülkeleri içinden geçen demiryolu inşaatının tamamlanmasının ardından Dresden Almanya’da tütün endüstrisinin merkezi olmuştur. Dresden günümüzde Saksonya Eyaletinin başkentidir. Demiryolu sayesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda yetişen tütünler kolaylıkla Dresden’e taşınabilir olmuştur. 1890 yılından İkinci Dünya Savaşı’na dek tütün üretiminin %60’ı Dresden’de bulunan 41 fabrikada gerçekleştirilmiştir.

Dresden’de kurulan Yenidze (Yenice) Tütün Fabrikası’nda üretilen sigaralardan birisi “Enver Bey” markasıyla üretilmiş ve sigara üzerine Enver Paşa’nın II. Napolyon’a benzetildiği resimler koyulmuştur.

Enver Paşa Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında etkin olmuş bir asker ve siyasetçidir ve 1909-1912 tarihleri arasında Berlin askeri ateşesi olarak görevde bulunmuştur.  Enver Paşa, I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı-Alman ittifakını oluşturan karakterlerden birisidir ve bu sebeple Almanlar için gözde bir politik figür ve müttefik olarak görülmüştür. Almanya’da üzerinde fotoğraflarının bulunduğu posta kartları ve pullar basılmış, Teltow’da bir köprüye Enver Paşa Köprüsü (Enver Pascha Brücke) adı verilmiştir. Bu yıllarda Berlin’den İstanbul’a giden tren vagonlarının üzerine “Enverland” yazılmış, Berlin sokaklarında turlayan otobüsleri Enver Bey Sigarası’nın reklam ilanları süslemiştir (bkz. Resim 1).

Enver Paşa’nın Almanya’daki popülaritesinin en belirgin işareti olan Enver Bey Sigarası, markanın çok iyi tanıtımı sayesinde büyük bir başarı kazanmış ve Almanya’da en çok satan sigaralardan birisi olmuştur. Üretici firma 1934 yılında Enver Bey sigaralarının içine reklam amaçlı paralar koymuştur. Resim 1’de bir örneği görülen bu paraların bir yüzünde “Enver Bey Spielgeld” ve ortada nominal değer “2” yazarken; diğer yüzünde “sigara içen iki Türk” büstü ve nominal değer “2” bulunmaktadır. “Spielgeld” Almancada oyun parası anlamına gelmektedir. Bu oyun paraları 1923’de Almanya’da başlayan enflasyon eğilimli dönemde ulusal para olarak da kullanılmakla birlikte temel kullanım alanları çocuk oyunlarıdır. Oyun paraları çeşitli şekil, büyüklük ve birimlerde olabilmekte ve günümüzde koleksiyonerler tarafından toplanmaktadırlar. Aschoff tarafından hazırlanan “Deutsches Kinderspielgeld“ (Alman Çocuk Oyun Paraları) isimli nümismatik kataloğunda bahsedilen Enver Bey Sigarası oyun paraları listelenmiş ve 1, 5 ve 10 gibi farklı birimlerinin olduğu belirtilmiştir. Bahsi geçen oyun paralarının malzemesi çinko, ölçüleri ise 16 mm çap ve 0,6 gram ağırlık şeklindedir.

Alman oyun paraları yani spielgeld’ler çok kıymetli koleksiyon parçaları olarak görülmemesine karşın, Enver Bey sigarası oyun paralarının üzerinde bir Türk figürünün ismini taşıması ve sahip olduğu ilginç tarihi anekdotlar sebebiyle özellikle jeton koleksiyonerlerinin ilgisini çekeceği düşünülmektedir.

NOT: Yazıda kullanılan jeton yazarın koleksiyonunda bulunmaktadır.

Özgür Uğurluoğlu
Sosyal Bilimler / Blog Yazarı
ozgurugurluoglu@gmail.com

Kaynaklar

1. Aschoff, Günter (2009). “Deutsches Kinderspielgeld: Ein numismatisches Randgebiet”. Verlag: Battenberg Verlag.
2. https://tr.wikipedia.org/wiki/Enver_Pa%C5%9Fa. Erişim: 03.11.2016.
3. http://meyer-schodder.jimdo.com/festegedenktage/v%C3%B6lkermordarmenier1915/. Erişim: 16.10.2016.
4. http://fairtradetobacco.com/threads/4953ApieceofOrientonbankoftheElbe. Erişim: 17.10.2016.
5. http://www.coinquest.com/cgi-bin/cq/coins?main_coin=7186. Erişim: 16.10.2016.

Yasal Uyarı: Yayımlanan bu yazının tüm hakları sosyalbilimler.org’a aittir. Söz konusu metin, izin alınmadan başka bir web sitesinde ya da mecrada kısmen veya tamamen yayımlanamaz, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, dağıtılamaz, içeriğinde herhangi bir değişiklik yapılamaz. Aksi taktirde bir hak ihlali söz konusu olduğunda; sosyalbilimler.org, 5651 sayılı İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilmesi Hakkında Kanun ve 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun ilgili hükümleri gereğince maddi ve manevi tazminat davası açabilir. Ancak yazının bir bölümü, alıntılanan yazıya aktif link verilerek kullanılabilir. Her türlü alıntı (her müstakil yazı için) 200 kelime ile sınırlıdır.Alıntı yapılan metin üzerinde herhangi bir değişiklik yapılamaz. Bu metinde yer alan görüşler yazara aittir ve sosyalbilimler.org’un editöryal politikasını yansıtmayabilir.