Özgür Uğurluoğlu, “Unutulmuş Firmalar ve Jetonları” başlıklı yazı dizisinde “tanımlanamamış bir jeton yalnızca bir metal parçası iken tanımlanmış bir jeton tarihin bir parçasıdır” mottosundan yola çıkılarak Türkiye tarihinde önemli yerlere sahip olduğu düşündüğü bazı firmaların ve bu firmaların kullandıkları jetonları incelemeye çalışmaktadır. Yazı dizisinin temel amacı jeton ekseninde Türkiye tarihinde önemli rollere sahip ancak unutulmuş firmaların varlığına ışık tutmaya çalışmaktır. 

Yazı dizisinin beşincisinde; İzmir ve İstanbul’da faaliyette bulunmuş ve önemli bir tütün firması olan Hermann Spierer ve Şürekâsı hakkında.

Yazı dizisindeki tüm yazılar sırasıyla: 

1. E.M.C. RAR Ortaklığı ve Askı Jetonu
2. Orosdi Back (Ömer Efendi Mağazası)
3. Comte Birahanesi (Brasserie Comte) ve Maurice Faraggi Diş Deposu
4. Hermann Spierer ve Şürekâsı
5. Enver Bey Sigarası
6. Bir Zeytinyağı Markası; “KAR”

Hermann Spierer ve Şürekâsı

Hermann Spierer 1885 İzmir doğumludur. İsviçre asıllı bir Yahudi olan Hermann Spierer tütün işindedir ve “Hermann Spierer ve Şürekâsı” isimli tütün şirketini kurar. 1910 civarında İzmir’de tütün üretiminde büyük bir yenilik olan “tonga” (kuru tütün destesi) [Tonga, kurutulmuş tütün yaprakları denk yapılırken uygulanan metotlardan birisi. Bir bez ile kaplanmış olan sandığın içine el ya da makine ile dizilen kurumuş tütün yaprakları presle bastırılır, alabildiği kadar daha tütün dizilir ve etrafındaki bezle sarılarak paket haline getirilir. Bu metotlar paketlenip tonga haline getirilen tütünler daha sonra sandığın kenarlarını açma yoluyla çıkarılır.] ortaya çıkar. Tütün yapraklarının artık ince bir iplikle birbirine dikilmesi gerekmez; 30 kilogramlık bir balya oluşturmak için sandıklara yerleştirilirler. Tonga maliyetleri düşürür; üretkenliği artırır. Şirket; İzmir yanında Kavala, Drama ve Volos gibi çeşitli şehirlerde faaliyetlerini yürütür. Önemli bir tütün tüccarına dönüşen Hermann Spierer 1922’de Yunan işgali altındaki İzmir’e Türk ordularının girmesi ile Yunanistan’a göç eden çok sayıda Yunanlıya kalacak yer, yiyecek ve Yunanistan’daki tütün fabrikalarında iş vermesi ile tanınır. 1926 yılında mimar Konrad von Villas ile anlaşır ve Agia Varvara’da (Yunanistan’da bir kent) bir tütün fabrika ve deposu inşa ettirir. Villas 7500 m²’lik geniş dikdörtgen şeklinde bir bina tasarlar. Fabrikanın büyüklüğü “Spierer Gökdeleni” olarak anılmasına neden olur.

Firmaya ait çeşitli efemeralar (bkz. Resim 1 ve 2) ve gazete reklamları (bkz. Resim 3) bu tütün şirketinin İzmir ve İstanbul’da şubeleri olduğunu ve merkezinin ise Cenevre’de (İsviçre) olduğunu göstermekte. İstanbul şubesinin ise Galata’da İtimadı Milli Han’da olduğu anlaşılmakta. Şirket hakkındaki efemeralar ayrıca Samsun ve Düzce gibi çeşitli illerde firmanın faaliyetler yürüttüğünü işaret etmekte.

Hermann Spierer’in oğlu Simon Spierer 1926’da Trieste İtalya’da doğar. 1922’de Yunanistan’a göçen bazı Yunanlıların etkisi ile tütün yetiştiriciliği ve üretimi önemli ölçüde artar. 1926’da borsadaki keskin yükseliş tütün tüccarlarına büyük karlar getirir. 1927’de Hermann Spierer ölür. İlerleyen yıllarda oğulları tütün işlerini devralacaklardır. Aile İkinci Dünya Savaşı’na kadar İtalya’da yaşar (İkinci Dünya Savaşı sırasında İsviçre’ye göçerler) ve faaliyetlerini Yunanistan ve Türkiye’deki şubeleri ile sürdürürler. Sonradan Spierer Freres ve Şürekâsı ismini aldığı anlaşılan firma 1930 ve 1940’lı yıllara değin İstanbul ve İzmir’de faaliyetlerini sürdürür. Şirket hakkındaki çeşitli belge ve reklamlar (bkz. Resim 2 ve 3) ile bazı dokümanlar (bkz. Kaynak 3) bu bilgileri doğrulamakta. Bu tarihten sonra şirketin akıbeti ile ilgili net bir bilgi ne yazık ki yok. Ancak şirketin günümüzde de faaliyetlerini “Spierer Freres Et Cie. Sa” ismi ile Cenevre merkezli olarak yürüttüğü görülmekte. Türkiye’de ise ticari bir isim değişikliği ile “Spierer Tütün İhracat Sanayi Ticaret A.Ş.” olarak 1985 yılından itibaren İzmir ve Düzce’de faaliyette bulunduğu anlaşılmakta. 30 Mart 2000 tarihli Resmi Gazete şirketin Türkiye’de yatırım amaçlı teşvikler aldığını gösteriyor. Bu yıllarda Düzce’de çok sayıda köyde şirkete ait tütün kurutma ve depolama tesislerinin faal olduğu anlaşılmakta. (bkz. Kaynak 5). Türkiye’nin tütün ticareti sektörünün önemli kuruluşları arasında da gösterilen Spierer Tütün İhracat Sanayi Ticaret A.Ş.’nin 2005 yılında ise Dimon A.Ş. ile birleşerek “Alliance One” unvanını aldığını çeşitli belgeler ortaya koymakta (bkz. Kaynak 6).

Firmaya Ait Askı Jetonları

Firmanın aktif olduğu 1930’lu 1940’lı yıllarda pek çok işletmenin çuval, sandık ve balya askı jetonları kullandığını biliyoruz. Bu metal jetonlar çuval, sandık ve balya gibi lotların numaralandırılmasında kullanılıyor. Fabrika ve imalathane benzeri yerlere çuval, sandık, balya vs. ile gelen çeşitli mal ve hammaddenin, depo edilmeden önce envanter defterine kaydı sonrasında, malın ambalajına asılan madeni objeler bu grup jetonları oluşturmakta. Bu jetonların üzerinde genellikle firmanın adı ve kontrmark darplı defter kayıt numarası bulunmakta. Yazıda bahsi geçen firmaya ait olan ve 1930 ve 1940’lı yıllarda kullanıldığı düşünülen iki farklı tipteki askı jetonu da bu grup jetonlara girmekte.

Jetonlardan ilkinin çevre yazısı “Hermann Spierer ve Şürekâsı İzmir” şeklinde ve “506” kontrmarkı darp edilmiş (Resim 4). İkinci jetonun çevre yazısında ise “Spierer Freres ve Şürekâsı” yazmakta ve “47” kontrmarkı bulunmakta (Resim 5). Farklı örnekler incelendiğinde jetonlar üzerindeki rakamların “2000”li haneleri geçtiği görülüyor. Çok sayıda basılıp kullanıldığı anlaşılan bu jetonlar firma tarafından tütün balyalarının numaralandırılmasında kullanılmış. Resim 2’de görülen firmaya ait bir zarf; tütün balyalarının firma tarafından numaralandırıldığını ve her bir balya ile ilgili kilo, fiyat, köy gibi ayrıntılı kayıtların tutulduğunu doğrulamakta. Her iki tipteki askı jetonunun da nadir bulunduğu söylenebilir.

NOT: Yazıda kullanılan jeton, fotoğraf ve efemeralar yazarın koleksiyonunda bulunmaktadır.

Özgür Uğurluoğlu
Sosyal Bilimler / Blog Yazarı
ozgurugurluoglu@gmail.com

Kaynaklar

1. Spierer Tobbaco Factory. http://alector.org/assets/gr/08.pdf. Erişim: 17.04.2016
2. Tobacco Warehouse of Hermann Spierer. http://www.ceti.gr/carare/CETI_SBD_19_EN.pdf. Erişim: 15.10.2016
3. Türk Dil Kurumu Araştırma Kütüphanesi, Karar Defterleri, 13 Temmuz 1936 tarihli Karar, http://www.tdkkitaplik.org.tr/kararlar/1936014.pdf. Erişim: 14.10.2016.
4. 30 Mart 2000 Tarihli Resmi Gazete. http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/24005.pdf. Erişim: 26.10.2016.
5. Düzce Valiliği, İl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2005). Düzce İl Çevre Durum Raporu, Düzce.
6. Devlet Planlama Teşkilatı (2007). İçki, Tütün ve Tütün Ürünleri Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara.
7. Buyurgan, T. ve Uslu, K. (2013). Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Jeton, Marka ve Fişleri. Osmanlı Nümismatik Kültür Yayını #5. İstanbul.
8. Kılar, R. (1999). Türk Nümismatiğinde Jetonlar – II. Burak Nümismatik, İstanbul.

Yasal Uyarı: Yayımlanan bu yazının tüm hakları sosyalbilimler.org’a aittir. Söz konusu metin, izin alınmadan başka bir web sitesinde ya da mecrada kısmen veya tamamen yayımlanamaz, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, dağıtılamaz, içeriğinde herhangi bir değişiklik yapılamaz. Aksi taktirde bir hak ihlali söz konusu olduğunda; sosyalbilimler.org, 5651 sayılı İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilmesi Hakkında Kanun ve 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun ilgili hükümleri gereğince maddi ve manevi tazminat davası açabilir. Ancak yazının bir bölümü, alıntılanan yazıya aktif link verilerek kullanılabilir. Her türlü alıntı (her müstakil yazı için) 200 kelime ile sınırlıdır.Alıntı yapılan metin üzerinde herhangi bir değişiklik yapılamaz. Bu metinde yer alan görüşler yazara aittir ve sosyalbilimler.org’un editöryal politikasını yansıtmayabilir.