Özgür Uğurluoğlu, “Unutulmuş Firmalar ve Jetonları” başlıklı yazı dizisinde “tanımlanamamış bir jeton yalnızca bir metal parçası iken tanımlanmış bir jeton tarihin bir parçasıdır” mottosundan yola çıkılarak Türkiye tarihinde önemli yerlere sahip olduğu düşündüğü bazı firmaların ve bu firmaların kullandıkları jetonları incelemeye çalışmaktadır. Yazı dizisinin temel amacı jeton ekseninde Türkiye tarihinde önemli rollere sahip ancak unutulmuş firmaların varlığına ışık tutmaya çalışmaktır. 

Yazı dizisinin ikincisi; Osmanlı’nın alışveriş merkezleri olan bedestenlerin 19. yüzyıldan sonra yerini çok katlı mağazalara bıraktığı söylenebilir. Yazı dizisinin ikincisi; 1855 yılında kurulan bu çok katlı mağazalardan biri olarak yorumlanabilecek Orosdi Back Mağazası hakkında.

Yazı dizisindeki tüm yazılar sırasıyla: 

1. E.M.C. RAR Ortaklığı ve Askı Jetonu
2. Orosdi Back (Ömer Efendi Mağazası)
3. Comte Birahanesi (Brasserie Comte) ve Maurice Faraggi Diş Deposu
4. Hermann Spierer ve Şürekâsı
5. Enver Bey Sigarası
6. Bir Zeytinyağı Markası; “KAR”

Orosdi Back (Ömer Efendi Mağazası)

19. yüzyılın ortaları Batı dünyasının girişimci ve tüccarlarının vizyonu açısından bir yükseliş dönemidir. Batı dünyasının yeni bir talep örüntüsü oluşturan bu yükselişi 19. yüzyılın sonlarına doğru özellikle İstanbul’da geleneksel yaşam biçiminin yavaş yavaş terkedilmesi ile sonuçlanmıştır. Batı ile kurulan yakın ilişki neticesinde tüketim alışkanlıkları hızlı bir biçimde Batı normlarını izlemeye başlamış ve oluşan yeni orta sınıf ithal alışkanlıkları da bu doğrultuda şekillendirmiştir. Şüphesiz bu süreçte büyük mağazalar önemli roller üstlenmiştir. Louvre, Au Lion, Bon Marché, Au Camelia, Bazar Allemand, Carlmann et Blumberg, Orosdi Back, Au Paon, Baker 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren İstanbul’da orta sınıfın beğenilerini yansıtan belli başlı büyük mağaza ya da bonmarşeler olarak ortaya çıkmıştır. Batı’nın tüketim alışkanlıkları yabancı sermayeli bu büyük mağaza ve bonmarşeler aracılığıyla İstanbul’un görece varlıklı tüketici kesimine ulaşmıştır. Dolayısıyla Osmanlı’nın alışveriş merkezleri olan bedestenlerin 19. yüzyıldan sonra yerini çok katlı mağazalara bıraktığı söylenebilir. Bunun en iyi örneği 1855 yılında kurulan yukarı da adı geçen Orosdi Back Mağazası’dır.

Orosdi Back Mağazası’nın hikâyesi Macar bir subay olan ve Osmanlı İmparatorluğu’nda sürgünde bulunan Adolf Orosdi’nin 1855’de Osmanlı’nın finansal merkezi Galata’da ilk giysi mağazasını açması ile başlar. Avusturya Macaristan kökenli Yahudi bir aile olan Back ailesi ile birlikte Orosdi ve oğulları benzer mağazaları Osmanlı Bankası’nın da finansal desteğini alarak her yerde kurmaya başlarlar ve Orosdi Back mağazalar zincirinin temellerini atarlar. Paris merkezli Orosdi Back’in İstanbul dışında Viyana, Manchester, Birmingham, Lyon, Roubaix, Milano, Chemnitz, Barmen, Gablonz, İskenderiye, Kahire, Tahtah, Zagazig, İzmir, Selanik, Beyrut, Halep, Adana, Samsun, Tunus ve Bizerte’de şubeleri kurulur.

İstanbul’da Osmanlı tebaasına sıcak gelsin diye “Ömer Efendi Mağazası” ismi ile faaliyetlerini sürdüren şirket 1895’de anonim şirket statüsünden limitet şirket statüsüne geçer ve 1910 yılında Avrupa’daki orijinaline uygun olarak ismini Orosdi Back olarak değiştirir. Önceden Osmanlı’da olmayan malları ithal edip toptan satarlarken sonradan perakende satışa da yönelirler. Eski İstanbul’u anlatan yazıları ile tanınan gazeteci ve yazar Sermet Muhtar Alus (1887-1952) bir gazete yazısında Orosdi Back mağazası ile ilgili anılarını kaleme alırken şirketin toptan satış alışkanlığını şöyle ifade eder:

“Azametli satıcılar tacir, esnaf kılıklılardan gayrisine metelik vermezler, tetiklerini bozmaz, yerlerinden kıpırdamazlardı. Hiç unutmam. Bir gün çorabımı, mendilimi almak için mahud merdivenden tırmandık. Oyuncak dairesinin önünden geçiyoruz. Mağazanın huyu malûmumuz. Lâstik top, kapsüllü tabanca, kurma tüfek, çiftlik takımı vesaire tek, hatta çift, hatta üç tane bile alınamaz.”

Mağazada şemsiye imalathanesi, iplik ve dantel bölümü, tütün atölyesi, manifatura bölümü, mendil ve eldiven bölümü, fanila bölümü, battaniye, havlu, triko bölümü gibi şubeler faaliyet gösterir. Sermet Muhtar Alus’un yazısından Orosdi Back mağazasının giyimden ev eşyasına, kırtasiyeden oyuncağa çok geniş bir yelpazede her türlü ürünü sattığını anlıyoruz:

“Her katta geniş geniş kısımlar vardı. İğneden sürmeye kadar çeşit çeşit malla tıklım tıklım; mani fatura, tuhafiye, yün, tire, makara, iğne; yemek takımından çatal, bıçak, kaşık; tabak, çanak, bardak; kapı tokmakları, kilitleri, sürmeleri; çilingirlik, demircilik, demircilik, marangozluk edevatı, kilim, yol keçesi, sofra muşambası, pas pas; duvar, konsol, cep saatleri; hazır elbise, ayakkabı, oyuncak ilâh. Tuhafiyeye taâlluk eden şeyleri anladık. Fanilâ, çorap, mendilin hiç olmazsa yarım düzine alınması kârı akıldır. İşe yarayan, fazlası göz çıkarmayan eşyanın hakeza.”

Orosdi Back Mağazasından bahsederken okumuş yazmış takım, Beyoğlu yakası halkı, Osmanlı Devleti vatandaşı Hıristiyanlar ve Yahudiler “Orosdi Back” ismini kullanırlar. Şirkete ait çeşitli doküman ve faturalar (Resim 1 ve Resim 2) bu ismin “Orozdi Bak” şeklinde ifade edildiğini de işaret etmektedir. Hanımlar, İstanbul yakalılar ve avam tabaka ise dillerine kolay geldiği için hep “Ömer Efendi Mağazası”nı kullanırlar. Mağazanın 1906’da açılan ve 1909’da kapanan Adana şubesi ise Adanalıların yöresel şivesinin de etkisi ile “Horozdibek” olarak anılmıştır. Günümüzde Vakıflar Sarayı diye bilenen bölge yerel halk tarafından geçmiş yıllar boyunca hep Horozdibek olarak bilinmiştir.

Orosdi Back Mağazası Jetonu

Orosdi Back Mağazasının sahip olduğu geniş ürün yelpazesi ve çok sayıda şube beraberinde çok sayıda çalışanı da getirmiştir. 19. yüzyılda İstanbul’da bulunan benzer özellikte büyük mağazaları inceleyen bir çalışma Orosdi Back Mağazasının İstanbul’daki en büyük mağaza olduğunu ve benzer mağazalardan daha fazla çalışana sahip olduğunu göstermektedir. Yüzlerce çalışana sahip olan bir firmada değişik amaçlarla jetonlar kullanılmıştır. Bu yazıya konu olan ve ön yüzünde “Establissement Restaurant Orosdi-Back” arka yüzünde sayı ile “20” yazılı olan jeton (bkz. Resim 3) firmanın yemekhanesinde personel tarafından kullanılmıştır. Bu jetona günümüzün yemek kartları (ticket) olarak bakılabilir. Başka birimlerinin de olduğu düşünülen bu jetonun farklı tipleri de (nominal birimli ve birimsiz) mevcuttur ve bulunması oldukça zor jetonlardır. Orosdi Back firması dışında pek çok firma benzer tarihlerde çalışanları için benzer yemek jetonları basmış ve kullanmışlardır.

Orosdi Back Mağazası, Osmanlı İstanbul’unda Batı tarzı tüketim alışkanlıklarının gelişmesi sürecinde önemli bir yere sahip olmuştur. Orosdi Back Türkiye’de faaliyetlerini 1943 yılına kadar sürdürmüş, bu tarihte mağazalarını kapatarak faaliyetlerini sonlandırmış ve tekstil işkolundan çekilerek Paris merkezli bir finans şirketi olarak varlığını devam ettirmiştir. Orosdi Back’in ilk mağazası olan Eminönü Bahçekapı’daki bina günümüzde Sümerbank Lokantası olarak hizmet vermeye devam etmektedir.

NOT: Yazıda kullanılan jeton, fotoğraf ve efemeralar yazarın koleksiyonunda bulunmaktadır.

Kaynaklar

• Alus, S.M. Orosdi-Back Ömer Efendi Mağazası. Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği, Taha Toros Arşivi. Erişim: 14.04.2016.
• Aytekin, G. (2012). Adanalılar Orosdi–Back’i nasıl Horozdibek’e dönüştürdü? http://www.5ocaknews.com, Erişim: 10.04.2016.
• Buyurgan, T. ve Uslu, K. (2013). Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Jeton, Marka ve Fişleri. Osmanlı Nümizmatik Kültür Yayını #5. İstanbul.
• İşisağ, A.N. (2011). Orosdi Back Hikâyesi. http://wowturkey.com. Erişim: 11.04.2016.
• Köse, Y. (2009). Vertical Bazaars of Modernity: Western Department Stores and Their Staff in Istanbul (1889–1921). Supplement, ss: 91-114.
• Göncüoğlu, S.F. (2014). Bahçekapı: Kadim Ticaretin Bahçekapı ve Çevresindeki Serüveni. İstanbul Ticaret Odası. İstanbul’a Yönelik Araştırmalar Yayın No: 2014-3. İstanbul.
• Toprak, Z. (1995). Tüketim Örüntüleri ve Osmanlı Mağazaları, Cogito, sayı 5, Yaz 1995, s. 25-28.
• Yarış, S. (2012). İstanbul’un 100 Sanayi Kuruluşu. İ.İ.B. Kültür A.Ş. Yayınları. İstanbul.
• Orosdi Back in Constantinople. http://archive.feedblitz.com/204028/~4547997. Erişim: 10.04.2016.

Özgür Uğurluoğlu
Sosyal Bilimler / Blog Yazarı
ozgurugurluoglu@gmail.com

Yasal Uyarı: Yayımlanan bu yazının tüm hakları sosyalbilimler.org’a aittir. Söz konusu metin, izin alınmadan başka bir web sitesinde ya da mecrada kısmen veya tamamen yayımlanamaz, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, dağıtılamaz, içeriğinde herhangi bir değişiklik yapılamaz. Aksi taktirde bir hak ihlali söz konusu olduğunda; sosyalbilimler.org, 5651 sayılı İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilmesi Hakkında Kanun ve 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun ilgili hükümleri gereğince maddi ve manevi tazminat davası açabilir. Ancak yazının bir bölümü, alıntılanan yazıya aktif link verilerek kullanılabilir. Her türlü alıntı (her müstakil yazı için) 200 kelime ile sınırlıdır.Alıntı yapılan metin üzerinde herhangi bir değişiklik yapılamaz. Bu metinde yer alan görüşler yazara aittir ve sosyalbilimler.org’un editöryal politikasını yansıtmayabilir.