Sosyolojinin Türkiye’deki serüveninin başlangıcı, disiplinin Kıta Avrupa’sındaki gelişimini bir ölçüde takip eder ve 19.yüzyıla kadar uzanır. Bu yüzyıl büyük kırılmaların, toplumsal ve siyasal dönüşümlerin yaşandığı bir çağdır. Osmanlı içinse 19.yüzyıl, dağılma, parçalanma, yok olma riskinin kendisini her geçen gün biraz daha hissettirdiği bir dönemdir. Batının kapitalist gelişimini ekseriyetle askeri, teknik ve fikri düzeylerde oldukça sınırlı bir çerçevede okuyan ve içerisinde bulunduğu durumu bir “nizam bozulması” olarak algılayan Osmanlı için mesele her şeyden önce idari bir sorundur. Dolayısıyla, nizamı yeniden tesis etmenin ve devleti sağlam temeller üzerine yeniden oturtmanın sihirli formülü Osmanlı idarecileri nazarında hiç de muğlâk değildir. Batıyla “aranın açılmasına” ve nizamın “bozulmasına” müteakip Devlet-i Aliyye’nin “zayıflamasının” tek müsebbibi, “yenilikleri” zamanında gerektiği gibi “takip edememiş” olmak olduğuna göre, çare de artık “gidip getirmekten” ibaret olacaktır; yani çarkı, tekniği, fikri, Batıyı Batı yapan değerleri ve hatta zihniyeti… “Tercüme Aydını”nın doğuşu, bugüne kadar hiç hız kaybetmeden gelecek olan “ (fikri) mümessillik kurumunun” tesisi artık çok yakındır.

Genelde bir “aktarma” faaliyeti olarak değerlendirilen ve pratikte de bu şekilde vücut bulan bu değişim süreci, öncelikle çeşitli siyasal ve idari reformlar düzeyinde vücut bulur (1839 Tanzimat Fermanı ve İkinci Meşrutiyet’in 1908’de tesisi gibi). Dönemin idare-devlet odaklı bu ana sorunsalı (“devlet nasıl kurtarılır”) ve egemen idrak kategorisi (gidip getirme-aktarma-adapte etme), sosyolojinin bu topraklardaki öncü adımlarını da önemli ölçüde belirleyecek ve devamında da kalıcı izler bırakacaktır. Şöyle ki; sosyoloji Türkiye’ye girişinden itibaren devlet (ve hatta rejim) odaklı siyasetin, dar anlamıyla gündelik siyasetin tahakkümü altında gelişim gösterecektir. Hatta şu iddialı ancak çok da yanlış olmayan önerme dahi ileri sürülebilir: Türkiye’de sosyolojinin yeşermesinde öncü rol oynamış kişilerin çoğunun, istisnalar elbette hariç, temel meselesinin, sosyolojiden çok siyaset veya daha doğrusu devlet odaklı siyaset olmuş olduğunu söylemek pekâlâ mümkündür. Örneğin Kurtuluş Kayalı’nın Türk sosyoloji tarihine ilişkin referans değeri taşıyan temel kitaplarında, bir fikir adamını, yazarı, düşünürü ve hatta ve hatta bir gazeteciyi, sosyolojiyi bir meslek olarak gören, yaşayan ve icra eden bir sosyologdan ayıran pek az şey vardır. [Bu eserlerin başlıkları bile bu anlamda manidardır. İlk bakışta, büyük ölçüde, Türkiye’de sosyolojiden bahsedildiğine dair bir izlenim edinmek bile güçtür. Bkz., Türk Düşünce Dünyasında Yol İzleri, 3.Baskı, İstanbul, İletişim, 2009; Türk Düşünce Dünyasının Bunalımı, 2.Baskı, İstanbul, İletişim, 2002.] Dolayısıyla, özellikle burada ele alınan tarihsel dönemde (19. yüzyılın ikinci yarısından İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar olan dönem arasında), kendine özgü ölçüt, gaye ve değerleri olan ve bunu böyle yaşayan kişilerden müteşekkil görece özerk bir sosyoloji alanın varlığı fevkalade tartışmalıdır. Sosyoloji, gündelik siyasete müdahalenin, devlet odaklı siyasal stratejilerin, rejim bekçiliğinin, sosyal mühendisliğin, Mesihçi sosyal felsefe çabalarının, siyasal fetişizmin “bilimsel” kılıfıdır.

Bir disiplinin kurumsallaşması, sadece üniversite yapılanmasında, devletin yüksek öğrenim teşkilat şemalarında, o disiplinle ilişkili derneklerin veya dergilerin varlığında tecessüm etmez; söz konusu olan aynı zamanda bir mesleğin tüm unsurlarıyla zihinlerde ve pratikte kök salmasıdır. Türkiye örneğinde bu kök salış, özellikle incelenen dönemlerde, sosyoloji için oldukça sınırlıdır. Alan özerklikten yoksundur; kurumsallaşma cılızdır; siyaset başta olmak üzere diğer alanlarla çizilmiş sınırlar muğlâktır; kısacası toplumsala dair özgün bir bilgi üretme pratiği olarak sosyoloji henüz inşa edilmeyi beklemektedir.

Aynı dönemde Avrupa ve Kuzey Amerika merkezli sosyolojilerin de benzer sorunlardan mustarip oldukları pekâlâ ifade edilebilir. Durkheim’ın bizatihi kendisi Fransız 3. Cumhuriyetinin bir ideoloğu değil midir? Kuşkusuz bu itirazların haklılık payı vardır. Lakin özgün bir bilgi üretme pratiği olarak sosyoloji, disiplinin kurucularının her zaman öncelikli kaygısı olmuştur. Diğer bir ifadeyle, evet, Durkheim Fransız 3. Cumhuriyetinin ideolojik çerçevesinin teşekkülünde önemli bir figürdür; ancak aynı zamanda İntihar’ı da kaleme alan kişidir. Weber’in büyük Prusya hayali bilinir, ancak Birinci Dünya Savaşı için “büyük ve muhteşem bir savaştı” diyen bu dev Alman sosyoloğu aynı zamanda o gelişkin eseri, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu’nu da yazandır. Diğer taraftan, sosyolojinin veya bilimin kazanımlarını siyaset alanına dökmek veya siyaseti bu kazanımlar ışığında yapmak başka bir şey, sosyolojiyi siyaset için araçsallaştırmak başka bir şeydir. Türkiye örneğinde, özellikle burada incelenen dönemlerde (ve hatta bugüne kadar da) izlenen yol ne yazık ki ikincisi olmuştur. Bir yanlış anlamayı engellemek için şunu da ekleyelim; bu tespitler bütün pozitivistlerin tutkulu hayali siyaset-dışı bir sosyoloji yanılsamasına sevk etmemelidir. Hakikat üzerine bir kelam buyurmanın (ki sosyolojinin yaptığı budur, elbette kendi epistemolojik ve teorik perspektifleriyle) bi- zatihi kendisi siyasettir. Dolayısıyla sosyoloji, en geniş anlamıyla siyasettir. Ancak bizim burada, Türkiye örneğinde, sosyolojinin siyaset tarafından araçsallaştırılması vurgusunda kastettiğimiz siyaset, en dar anlamıyla gündelik siyasettir, köşe yazarlığı siyasetidir, devlet odaklı siyasettir, polemik siyasetidir.

Bu nokta-i nazardan hareketle, memleket sosyologlarının kafasını sürekli meşgul etmiş “neden bizde ekol yok?” sorusuna, “bu tür bir gaye var mı veya hiç oldu mu” sorusuyla karşılık verilebilir. Zira sınırların bu kadar silik olduğu, cılız özerkleşmeyle bağlantılı olarak giriş-çıkışların ve “kimlik” değiştirmelerin sıklıkla yaşandığı ve dolayısıyla da aidiyetlerin sürekli kabuk değiştirdiği bir alanda, siyasetin “yüksek oranlı kazançları” peşinde koşmaktansa pırıltılı şakşaklardan uzaklarda, araştırma ve üretimin bunaltıcı ve meşakkatli dinamiğinde kaybolmak (ve evet yorulmak, acı çekmek) pek akıl karı olmasa gerek. Fikri ve siyasal mümessillik “rejiminin” bir diğer adı “bilmemneciliğin”, bu topraklarda bu kadar yaygın olmasının sebebi de kuşkusuz budur. Dogmatik ve mekanik bir takipçiliğe kapılıp Durkheimcı, Weberci, Marksçı, Yapısalcı, Pozitivist, vb olmak sosyolojik bir opsiyon değildir; bir inanç sorunudur. O halde bu etiketler, Türkiye’deki sosyolojik alanın yapısı bağlamında “siyasetin başka yollardan devamıdır”; siyaset esansı sinmiş akademik patronaj ağlarının meşrulaştırıcı retorikleridir. Bu durum, bu ülkeye özgün bir sosyolojiden bahsetmeyi de olanaksız kılmaktadır. Veya bir özgünlük aranacaksa bu, hiç de bulmayı umduğumuz yerde değildir. Bu ülkenin sosyolojisinin belki de en özgün yanı, toplumsalın derin kıvrımlarına dokunmayı bilebilmiş ve sosyolojik kıymeti sabit en has çalışmaların, yan disiplinlerden veya ekseriyetle sanat, edebiyat veya sinema gibi farklı alanlardan gelen maharetli zanaatkârlar tarafından üretilmiş olmasıdır.

Bugün bir Fransız sosyolojisinden, bir Amerikan sosyolojisinden bahsetmeye imkân tanıyan şey, tek bir egemen paradigmanın o ülkedeki ezici hâkimiyeti değildir. Fransız sosyoloji alanı ne tek başına Bourdieu’dür ne de İngiliz sosyoloji alanı tek başına Giddens’dır. Her iki alanda da teorik çeşitlilik devasadır. Ancak ön plana çıkardığı teorik duruş ne olursa olsun, bir Fransız sosyoloğun diğer Fransız meslektaşlarıyla paylaştığı ortak bir anlam dünyası, Schütz’ün tabiriyle ortak bir “bilgi stoğu”, ortak bir yazma-söyleme biçimi, hatta ve hatta ortak bir epistemik mirası vardır. Dolayısıyla farklı teorik yönelimlerinin ötesinde bir Fransız sosyolojisinden bahsetmek, Fransız sosyologların nesneleriyle kurdukları ilişkide ön plana çıkardıkları bazı ortak hassasiyetlerin altını çizmektir (örneğin kavram ve dil üzerinden her defasında sorunsal inşasına yapılan obsesif vurgu, epistemolojik hassasiyet, bilgi sosyolojisinin merkeziyeti, vb). Bu noktadan bakıldığında bir ülkenin sosyolojisini, bir şehrin bir üniversitesinin ve bu üniversitedeki bir sosyoloji bölümünün bünyesindeki birkaç gelişkin “münevverin” dar metafizik spekülasyonlarına indirgemenin “ekol”den bahsetmeye imkân tanımayacağı sabittir.

Büyük ölçüde pedagojik yönelimli bir sosyoloji tarihi kitabı için şaşırtıcı gelebilecek bu tür bir girizgâh, ilerleyen sayfalarda okuyacağınız Türk sosyoloji tarihinin başlangıç öyküsünün iç çelişkilerinin, kırılganlıklarının, tartışılmaz biçimde siyasal fetişizm altında ezilişinin bizatihi tezahürüdür. Başlangıçta bu minvalde bir giriş metni kaleme almayı düşünmemişsek de meselenin kendisi bize bunu dayatmıştır. Türkiye’de sosyolojinin “gelişimi”, kurumsallaşması”, vb ifadeler her defasında kullanıldığında bu genel çerçeve unutulmamalı ve bütün bunların göreceli olduğu akıldan çıkartılmamalıdır. Dolayısıyla okur ilerleyen sayfalarda Türkiye üzerine olan kısımda, siyasal… siyasal düşünceler tarihiyle iç içe girmiş bir sosyoloji tarihi bulacaktır. Bu bağlamda kitabın geri kalanına kıyasla aradaki sıklet farkı gözden kaçmayacaktır ve sadece bu bile oldukça manidardır…

Levent Ünsaldı
Sosyoloji Tarihi: Dünya’da ve Türkiye’de
Heretik Yayıncılık, 2014, s.9-14
leventunsaldi@gmail.com