Bu makalede Türkiye’deki cari sosyolojinin ortakduyusal otomatizm hâlini almış, yani tözcü yatkınlıklarla kuşatılmış, düşünümsellikten soyutlanmış, sosyolojiyi salt toplum mühendisliği olarak kavrayan, dolayısıyla da ontolojik ve epistemolojik düzeyde önemli zafiyetler içeren bazı sosyoloji algı ve pratikleri üzerine eleştirel değerlendirmeler yapmayı amaçlıyorum. Altını çizmek gerekirse, burada, sosyolojiye dair tahayyül ve pratiklerimizdeki yetersizlikleri tüm boyutlarıyla ortaya koymak iddiasında değilim, Türkiye’deki sosyoloji algı ve pratiklerini tek bir anlayışla örtüştürerek, genelleyici ithamlar öne sürmeyi de düşünmüyorum. Onun yerine, doksalog teknisyenlik diye isimlendirdiğim şekilde icra edilen sosyolojiyi ya da bu anlayışı somutlaştıran doksalojik pratikleri makul ve makbul sosyoloji olarak işe koşan ve bunları her daim yeniden üreten bazı akademik yatkınlıkların eleştirisine odaklanacağım.

Türkiye’deki sosyoloji algısı ve pratikleri üzerine birtakım genellemelere gitmek, hele de bu pratikleri belli tasniflere dayandırarak bunlar üzerine eleştirel analizler yapmaya yeltenmek elbette kolay bir iş değil. Her şeyden önce böylesi bir girişimin öznel deneyim ve kanaatlerle veyahut epistemolojik ve ontolojik içerikten yoksun birtakım yüzeysel tespitlerle sınırlı kalması beklenemez. O nedenle belirli bir sıradüzeni içinde ortaya koyduğum iddiaları, somut verilerle temellendirirken, iddialara biçim ve anlam veren ontolojik ve epistemolojik temellendirmelere girmekten de geri durmayacağım. Çalışmada iddiaları temellendirmek bağlamında belli tespitler için, 2013 yılında gerçekleştirdiğim ve Türkiye’deki sosyoloji bölümlerinde görev yapan akademisyenlerin bilim tanımları ile pratiklerini belirlemeyi hedefleyen bir alan araştırmasının verilerini kullanacağım. [Burada bahsi geçen ve bu çalışmaya nazaran daha sınırlı problemleri analiz etmeye odaklanan saha çalışması, ağırlıklı olarak online anket uygulamasını ve ayrıca konu hakkında çalışmalarıyla öne çıkmış bazı akademisyenlerle yapılan görüşmeleri kapsamaktadır. Anket, o dönemde Türkiye’deki üniversitelerin 64’ünde fiilen açık bulunan sosyoloji bölümlerindeki akademisyenlere mail üzerinden ulaşılarak, online şekilde https://docs.google.com adresi üzerinden uygulanmış ve 124 akademisyen tarafından cevaplandırılmış; görüşmeler VII. Ulusal Sosyoloji Kongresi’nde bizzat bulunan bazı akademisyenlerle gerçekleştirilmiştir.] Söz konusu alan çalışmasının bazı sonuçları, 2-5 Ekim 2013 yılında Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesinde gerçekleştirilen VII. Ulusal Sosyoloji Kongresinde, bazı sonuçlarını ise, yine Şubat 2014 yılında Roma’da düzenlenen III. European Conference on Social and Behavioral Sciences’da paylaşmıştım. İddiaları temellendirmek için başvuracağım diğer bir veri kaynağı ise, Sosyal Bilimler Enstitü Dergilerinde (son zamanlarda sayıları hızla artan) yayımlanan özellikle sosyoloji içerikli makaleler olacak. [Sosyal Bilim Dergilerinde sosyoloji içerikli makalelere ilişkin değerlendirmelerimde bireysel gözlem ve tespitlerimin yanı sıra, daha çok Emrah Göker tarafından gerçekleştirilen ve beş bölümden oluşan çalışmanın (Sosyal Bilim Yayıncılığında Enstitü Dergilerinin Yeri I-V, http://istifhanem.com/2011/08/16/sbedergileri1/) verilerinden ve çıkarımlarından faydalanacağım. Burada yeri gelmişken, özellikle Türkiye’deki Sosyal Bilim Dergilerini bilim algısı ve pratikleri açısından çok yönlü olarak analiz eden başka çalışmaların da yapılmasının zaruri bir durum halini aldığını belirtmek gerekir. Bu türden analizlerin artmasının, yukarı da ifade ettiğim gibi, hem bilimden ne anladığımızı hem de bilim insanları olarak bilimsel uğraşı nasıl ve hangi anlayışlar (ontolojik ve epistemolojik temeller) çerçevesinde pratik etiğimizi resmetmesi ve dolayısıyla düşünümsel bir bilincin yeşertilmesi açısından oldukça verimli sonuçlar üreteceği kanaatindeyim.] Zira sosyoloji disiplininin bilimsel pratiklerinin sonuçlarını somutlaştıran bu makalelerin, disiplinin pratik edilme biçimlerindeki temel eğilimleri ve bilim pratiklerini belirleyen kimi yatkınlıkları temsil ettiği söylenebilir.

Bunun dışında yönteme ilişkin başka sorunlarla da baş etmek gerekiyor. Buradaki başlıca öncelik, eleştiri nesnenizin ve eleştirilerinizi dayandırdığınız tasniflerin açık ve belirgin bir biçimde tanımlanmış olmasıdır. Zira eleştiri nesneniz ile tasniflerinizdeki muğlaklık, daha en başından amacınızdan sapmanıza, hatta yönünüzü kaybetmenize yol açabilir. Bu anlamda dayandığınız tasniflerin eksik ya da yanlış olma ihtimali de göz ardı edilmemeli. Yüzeysel ve muğlak tasniflerden yola çıkarak genelleyici hükümler öne sürmek, indirgeyiciliğe düşme, yani sorunları bağlamlarından koparma riskini de taşır. İndirgeyicilik tuzağına düştüğünüz vakit, sorunların kaynağındaki belirleyici kodları ıskalamamak, daha da önemlisi genelleştirilmiş yargılardan kaçınmak da oldukça zordur. Fakat böylesi risklerin varlığı ya da konunun zorluk kapasitesi elbette bu analizlerin hiç yapılamayacağı veyahut yapılmaması gerektiği anlamını da taşımıyor. Aksine bilhassa bu türden girişimler, sosyolojinin bilimsel kimliğini güçlendirecek ve sosyal gerçekliğe daha yetkin bir biçimde nüfus edebilecek müdahalelerin ön koşulu gibi görünüyor. Çok daha önemlisi, bu türden girişimler, Türkiye’deki sosyoloji pratiklerinin azımsanamayacak bir bölümünün en bariz eksikliği olarak gördüğüm self-refleksif bilinç eksikliğinin sorunsallaştırılması için de zorunlu bir koşul gibi duruyor. Önce bu iddiayı temellendirip, yazının sınırlarını belirleyen tasnif ve eleştiri eksenlerine ilişkin dayanaklarımı tanımlamaya daha sonra geçmek istiyorum.

En başından şunu belirtmek gerekir: Sosyolojinin yegâne amacı, verili formüllerden ya da standardize olmuş belli bilim pratiklerinden hareket ederek “toplumsala” ilişkin belirli verilere, kalıp yargılara ulaşmak değildir. Sosyolojinin görevi, beklentileri karşılamak adına sosyal sorunlara reçeteler sunmak için toplum mühendisliğine soyunmak da değildir. Çok net ve basit bir ifadeyle, sosyoloji, diğer bilimsel disiplinler gibi, gerçekliği, genellikle görünenin, arkasında gizil olan gerçekliği (sosyal) ifşa etmekle yükümlüdür. Fakat sosyolojinin bunu layıkıyla yapabilmesi için, sosyal gerçekliği açıklamaya ya da anlamaya dönük çabalarına, aynı zamanda sahip olduğu formülleri ya da bilim pratiklerini eleştirel değerlendirmelerden geçirme amacını da eklemelidir. Hatta söz konusu amaç, sosyolojinin kendi varlık koşulunu oluşturan nedenlerden dolayı öncelikli bir hedef hâline gelmelidir (Esgin, 2014). Bunun en bariz nedeni, kendisini sosyolojinin nesnesinin özgünlüğünde dışa vurur. Sosyolojinin nesnesi, en azından değişkenlik ve anlaşılmaya müsaitlik açısından diğer disiplinlerden farklıdır. Yani, sosyal gerçeklik sürekli değişim hâlinde olan ve son derece karmaşık ilişkilere gömülü bir gerçekliktir. Dolayısıyla bu gerçekliği anlamak ve açıklamak, onu anlamak ve açıklamakta kullanılacak alet çantasını sürekli güncellemeyi, ontolojik ve epistemolojik dayanakları sürekli gözden geçirmeyi zorunlu kılar. Aksi durumda, sosyolojinin hem sosyal alana dair yetkin analizler yapabilme hem de sosyal gerçekliği tanımlayabilme iddiaları sonuçsuz kalacaktır.

Bu tespiti yazının amacını da belirginleştiren şöyle bir tespitle genişletebiliriz: Sosyolojimize ve sosyoloji adına ortaya koyduğumuz pratiklere dair problemlerin kaynağında, “sosyolojinin kendisine dönmesi, teorik ve metodolojik yönelimlerini sürekli bir biçimde sorgulaması gerektiği” düşüncesinin çoğu zaman göz ardı edilmesi, hatta buna bilimsel pratikler dâhilinde neredeyse hiç yer verilmemesi yatar (Esgin, 2014). Meseleyi konuya ilişkin en net çıkarımların sahibi Pierre Bourdieu’nün birçok yerde vurguladığı hâliyle dile getirirsek; sosyologlarımızın çoğunun, yani toplumsal dünyayı nesneleştirmeyi meslek edinenlerin, kendi kendilerini nesneleştirme yeteneğini çok ender olarak gösterdiklerini söyleyebiliriz (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 53). Konuya bu çerçeveden bakınca sosyoloji açısından meselenin neden verili formüllerden ya da standardize olmuş bilim pratiklerinden hareket etmekle sınırlı olmadığı da anlaşılacaktır.

Doksalojik pratikler ya da doksalog teknisyenlik diye tanımladığım durumlar, işte tam da bu anlayışın ihmal edilmesini, sosyoloji pratikleri içerisinde nesneyle kurulan ilişkinin nesneleştirilmemesinden kaynaklı bilim mantığını resmeden kavramlardır. Bu çerçevede doksalojik pratikler ve doksalog teknisyenlik kavramlaştırmalarını Bourdieu’nün doxaya [Doksa Yunanca, kanaat anlamına gelir. Antik Yunan felsefesinde kavram, gerçekliğe, varlığa ilişkin sanı ya da yanlış kanaat anlamını kazanmıştır. Özellikle Parmenides’ten Platon’a değin sıklıkla vurgulanan kavram, görünüş gerçeklik ayrımında da somutlaştığı gibi, gerçekliğin görünüşle sınırlanmasından kaynaklı yanlış tanımalara, basmakalıp düşüncelere, sorgulanmadan olduğu gibi kabul edilmiş düşüncelere gönderme yapar. Bourdieu’nün kavrama yüklediği anlamda ise düşünümselliği zorunlu kılan pratiksel bir boyut vardır. Daha sonra ayrıntılı olarak ele alacağım gibi, Bourdieu’da doksa, yerleşik hale gelmiş hâkim kanaatler ve yatkınlıklar bütünü veyahut meşru görülen sabit fikirler olarak ele alınır. Anlaşılacağı üzere ben burada kavramı akademik alandaki sabitleşmiş bilim algıları ve yatkınlıklarla ilişkilendiriyorum.] (bundan sonra doksa diyeceğim) yüklediği anlam çerçevesinde ve doğal olarak onun sosyoloji anlayışı ve düşünümsellik kavramlaştırmasıyla iç içe geçtiği hâliyle kullandığımın altını çizmek istiyorum. Dolayısıyla kavramlaştırmalarımı daha anlamlı hale getirmek adına, önce düşünümsellik ve doksa kavrayışlarının Bourdieu düşüncesinde nasıl iç içe geçerek bir araya geldiğine ve bu birlikteliğin doksalojik pratikler nitelemesini nasıl doğurduğuna bakmak gerekiyor.

Wacquant’ın (2003: 37) dile getirdiği gibi, “çağdaş toplumsal kuram manzarası içinde Bourdieu’yü ayırt eden bir özellik varsa, o da değişmez düşünümsellik kaygısıdır.” Bourdieu bu kaygıyı güçlü tutarak bilimin araçlarını kendi üzerine çevirmekten hiç vazgeçmemiştir. Bourdieu sosyolojisinde düşünümsellik; epistemolojik bir ilke veyahut sosyolojinin epistemolojisinin temel bir boyutu olarak sosyal bilimcinin araştırma nesnesiyle kendisi arasında kurduğu ilişkiyi nesneleştirerek, kendi toplumsallığının bilimsel faaliyetine olan muhtemel etkisini kontrol etme çabasını ifade eder (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 53). Bourdieu bu süreci “katılımcı nesneleştirme” olarak adlandırmış ve sosyal bilimcinin kendi toplumsallığından gelen ön kabullerin ve temsillerin farkında olmasını, bilimselliğin olmazsa olmaz şartlarından saymıştır. Sosyolog, hangi sebeple ve ne amaçla bir toplumsal olguyu araştırma konusu ettiğini fark edebildiği ve yöntemsel araçlarını muhasebeye çekebildiği oranda sıradan bir birey olmaktan çıkar ve sıradan bireylerin yoksun olduğu düşünümselliği kazanabilir (Koytak, 2014). Dolayısıyla düşünümsellik her ciddi sosyolojik pratiğin zorunlu önkoşuludur. Bu önkoşulun göz ardı edilmesinin ilk sonucu bizatihi sosyoloğun sıradanlaşmasına, onu sosyal gerçekliğe yönelen bir bilinç olmaktan uzaklaşıp, sıradan bireyler gibi bilincini yanlış tanımaların etkisine açık konuma getirmesine yol açacaktır. Düşünümsellik mefhumunun ihmali ortakduyusal düşünüşlerin, yanlış-tanımaların ya da doksaların (meşru görülen sabit fikirlerin) yarattığı açmazların olumsuz sonuçlarını açığa çıkarmada ve mahrum olma durumundan kurtulmada sosyoloğu başarısız kılacaktır. İşte düşünümsellik, bireysel olandaki toplumsalı, mahremin altında gizlenen gayri şahsiyi, özelin en derinine gömülmüş evrenseli keşfettirerek bizi böylesi yanılsamalardan kurtaran şeydir (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 40).

Sosyoloğun düşünümsellik aracıyla aşması gereken ‘doksa’ “dünyayı olduğu gibi kabul etme” şeklinde tecelli eden, dillendirilmemiş ve bedene kazınmış değişik sembolik şiddet formları içinde eylemimizi ve pratiğimizi şekillendiren inançlar, kanaatler manzumesidir. Doksa, Bourdieu’nün, dünya ve onun içindeki yerimizle ilgili daha bilinçli düşüncelerimizi biçimlendiren, gerçekliği sorgulanmayan, bilinç-öncesi anlayışları anlatan bir terimidir. Doksa hissedilen gerçeklik, itiraz kabul etmediğimiz, aksine olası bir itirazdan önce gelen bir şeydir. Ancak doksa bize basitçe şeylerin olma biçimi olarak görünse bile, gerçekte toplumsal olarak üretilen bir anlayıştır ve doksanın ne olduğu kültüre ve alana göre değişir (Calhoun, 2007). Sosyoloji, düşünümsellik ilkesi sayesinde toplumsal dünyayı çıplak ve yalın hâliyle görebilir ve toplumda doksanın ve simgesel şiddetin arkasına gizlenmiş tahakküm mekanizmalarını açığa çıkarabilir.

Bu koşullandırma, elbette Bourdieu’nün sosyoloji anlayışıyla bütünleşik bir koşullandırmadır. Zira Bourdieu’ye göre sosyolojinin görevi, toplumsal evreni oluşturan çeşitli toplumsal dünyaların en derine gömülü yapıları kadar, bu yapıların yeniden üretimini ya da dönüşümünü sağlama eğilimi gösteren mekanizmaları da gün ışığına çıkarmaktır. Yani sosyoloji, yaşadığımız dünyaya dair yanlış kabullerimizi sarsmak ve bize sahici bilgiler kazandırmakla yükümlüdür. Sosyolog, toplumsal dünyanın nasıl işlediğini ve toplumdaki tahakküm ilişkilerinin nasıl yeniden üretildiğini ortaya koymalıdır; zira toplumsal yaşamda bireyler, bu ifşa faaliyetini kendi başlarına yapabilme imkânından mahrumdurlar (Koytak, 2014). Çünkü toplumsal yaşamda bireyler, habitus, doksa ve illusio arasındaki suç ortaklığının yanıltıcı etkisine ve simgesel şiddete maruz kalmaları ve toplumsal ortamın içine bedensellikleriyle gömülü olmaları nedeniyle, toplumsal dünyaya dair sahici bilgi üretme imkânından mahrumdurlar. Sadece düşünümsel bir sosyoloji, bireylere kendi habitus’larını ve katıldıkları tahakkümün yeniden üretimi mekanizmalarını doğru tanıtabilir ve sadece düşünümsel bir sosyoloji, tahakküm stratejilerini ifşa ederek onlara karşı durabilir.

Velhasıl sosyolojinin topluma dair sahici bilgi üretme iddiası, onu pratik eden sosyoloğun bilimsel duruşu ve bu duruşu sağlamlaştıran düşünümsellikle bütünleşmiş vasfıyla ilişkilidir. Aksi durumda sosyolog da ortakduyusal otomatizmin, doksa ya da yanlış tanıma biçimlerinin etkisi altına girecektir ve doksaların yeniden üretilmesinin aktörlerinden biri hâline gelecektir. Oysa sosyolojinin asıl görevi, bu türden bir yeniden üretimin öznesi olmak ya da bunları meşrulaştırmaya hizmet etmek değil, aksine doksalarla ya da yaygın yanlış tanıma biçimleriyle mücadele etmektir. Kısaca, düşünümsellik, sosyolojik bilgiyi, toplumsal dünyada yaygın olan genelgeçer kanaatlerden uzak tutar ve sıradan insanların toplum hakkındaki düşüncelerinden üstün kılar. Bourdieu’nün düşünümsellik ilkesi, toplumsal dünyanın dayattığı ön kabullerden, ideolojilerden ve basmakalıp genelgeçer kanaatlerden arınmayı amaçlar (Koytak, 2014).

Bütün bu açıklamalar ekseninde doksalojik pratikler ve doksalog teknisyenlik kavramlarını, öncelikle düşünümsellik koşulunu göz ardı eden, dolayısıyla ortaya koyduğu bilimsel pratikler bağlamında kendi pratiklerini ve duruşunu hiçbir surette nesneleştirme çabasına girmeyen, bilhassa ontolojik ve epistemolojik kabulleri açısından sabit fikirlerin (doksaların) tutsağı olmuş sosyoloji pratiklerini ve bunları uygulayıcı mantığı tanımlamak için kullanıyorum. Self-refleksif bilinç ya da düşünümsellik mefhumunun eksikliğiyle tanımladığım bu türden sosyoloji pratiklerinin ortak özellikleri; ortakduyusal karakterde (yani doksadan ya da kanaatler dünyasından) bir bilim tanımından yola çıkmak, sosyoloji pratiklerini bu tanımı inşa eden sığ yatkınlıklar aracılığıyla kurgulamak ve her türden müdahaleye kapalı olmak şeklinde özetlenebilir. Sosyolojiyi salt anketçilikle eşitleyen ve herhangi bir konu hakkında fikir üretmek için salt anket uygulamayı yeterli gören soyutlanmış deneyimciliği; sosyoloji pratiğini masa başında derlediği bilgilerle rastgele (ya da günün modasına göre) seçtiği bir konuyu anlatmak olarak kavrayan sosyoloji yapma mantığını doksalojik pratiklere ve doksalog teknisyenliğe örnek verebiliriz. Onca teorik çeşitlilik ve metodolojik seçenek içinde toplumsala ilişkin açıklamalarda kendisini tek yönlü tözcü bir kavrayışa sıkıştırarak ortakduyusal karakterli bilim algısını her defasında yeniden üreten pratikleri de yine aynı kapsamda değerlendirebiliriz.

Doksalojik pratiklere ilişkin örnekler elbette çoğaltılabilir. Şunu belirtmek gerekir ki, bugün pek çok örneğine rastlayabileceğimiz bu türden çalışmalar, alanın derinlikten uzak, tözcü yakınlıklarla şekillenmiş, klişe söylemlere yaslanmış değersiz mamulleri olma ithamıyla yüzleşmekten, velhasıl sosyal gerçekliği ifşa etmek yerine, doksaları meşrulaştıran ortakduyusal karakterdeki bilim pratiklerinin muadilleri olmaktan öteye geçemiyor. Üstelik siyaset alanının beklentileriyle örtüşmesi ve akademik alandaki niceliğe dayalı yükselme odaklı sisteme uygun düşmesi nedeniyle, bu tarzdaki pratikler, bilimsellikle eşitlenerek çoktan egemen bilimsel anlayış hâlini almış görünmektedir. Akademik alanda geniş oranda temsil edilen ve egemen bilimsel anlayış hâline gelen bu pratiklerin, en temel zafiyeti, ontolojik ve metodolojik temellendirmeler ile bilim faaliyetini icra sürecinde kendini göstermektedir. Hal böyle olunca, mesela bu anlayış toplumsal varlıkları kendi başlarına asli bir anlama sahip nesneler gibi kavrayıp, onu mercek altına yatırarak incelenecek bir “şey” gibi kavramlaştırabiliyor. Ya da sırf bireysel gözlem yoluyla edindiği sabitleşmiş fikirleri bilimsel bulgular olarak betimleyebiliyor.

Kısacası sorun, doğrudan bilimsel algı ve pratiklerimizde, bilhassa da doksalojik pratikler şeklinde tanımladığım pratiklerde somutlaşan zafiyetlerle şekillenmektedir. Daha da önemlisi, bu türden pratiklere ilişkin zafiyetlerinin yarattığı sonuçlar, Türkiye’de genelde sosyal bilimlerin, özelde ise sosyolojinin durumunu ve konumunu doğrudan etkilemektedir. İşte bizi alanın temsilcileri olarak bir seçim yapmaya yönlendirecek olan sorular da tam olarak burada belirginleşmektedir: Doksalog teknisyenliğe ve bu mantığı somutlaştıran doksalojik pratiklere sıkışmış bir bilim algısıyla, nereye ulaşacağız ya da daha ne kadar devam edeceğiz? Sosyal bilimci mi olacağız, yoksa doksalog teknisyenliği tercih ederek kanaat üretimini meşrulaştıran, yüzeysel ve zülfü yâre dokunmayan analizlerimizle mutlu mesut yaşamaya devam mı edeceğiz? Salt istatistiksel salvolarla veyahut malumat odaklı sıralı tanımların tekrarlandığı kuramsal derlemelerle kotarılmış sözde (sahte) bilimsel çalışmalar alanda daha ne kadar etkili olmaya devam edecek? Bilimi standardize olmuş yüzeysel bir analiz aracı olarak sosyal yaşamdaki tahakküm odaklarının hizmetine mi sunacağız, yoksa onu gerçekliği ifşa edecek bilgi üretiminin güçlü bir aracı olarak mı işe koşacağız? Bilimin ifşa faaliyetini sekteye uğratan zafiyetlerin ilgasını nasıl sağlayacağız? Bütün bu sorulara yenilerini ekleyebiliriz elbette. Fakat burada asıl, yani bağlayıcı olan soru şu olmalı: Gerçekliği ifşa etme yönünde zafiyetlere sahipse, üstelik self-refleksif ya da düşünümsel bilinç eksikliği nedeniyle belli bir kısır döngü içinde bu zafiyetleri sürekli yeniden üreterek, görünenin arkasında gizil olanı aramak yerine, görünenle yetiniyorsa, o zaman sosyal bilimciye ya da sosyologa neden ihtiyaç duyalım? Ya da Marx’a atıfla soruyu yeniden şöyle formüle edebiliriz: Görünen gerçekse eğer, bilime neden ihtiyacımız olsun ki?

Çalışmanın temel sorunsallarını ve eleştiri eksenlerini belirleyen böyle uzun bir girizgâhtan sonra, doksalojik pratikler ve doksalog teknisyenlik şeklinde nitelendirdiğim, Türkiye’deki bazı sosyoloji pratiklerinin eleştirel değerlendirmesine geçebiliriz. Söz konusu değerlendirme girişiminde sırasıyla, önce doksalojik pratikler ve doksalog teknisyenlik nitelemelerini mümkün kılan sosyoloji algısı üzerinde duracağım. Daha sonra bu pratiklerin dayandığı ontolojik ve epistemolojik zeminlere ilişkin bazı zafiyetleri ortaya koymaya çalışacağım. Fakat hepsinden önce Türkiye’de sosyolojinin durumuna ve konumuna ilişkin, “Türkiye’de sosyoloji çok fazla itibarı olmayan bir bilimdir” şeklindeki genel bir yargıyı ele almak istiyorum. Zira bu yargı doğrudan ya da dolaylı olarak bu çalışmada öne sürdüğüm sorunların belirli izdüşümlerini içermektedir. Dolayısıyla “Türkiye’de sosyolojinin itibarı, muteber bir boyutu var mıdır?” sorusuna verilebilecek cevaplar, Türkiye’deki sosyoloji pratiklerinin değerlendirilmesinde bize önemli bir zemin sunmaktadır.

Türkiye’de Sosyolojinin İtibarı, Muteber Bir Boyutu Var mıdır?

Önceki bir çalışmada Türkiye’de sosyolojinin, özellikle toplumsal ve politik alanda yaygın bir olumsuz imajla karşı karşıya olduğu sonucuna ulaşmıştık (Esgin ve Arslan, 2012). Daha sonraki bir alan çalışmasında da benzeri tespitler öne çıkmıştı (Esgin, 2013). Her iki çalışmada da Türkiye’de sosyolojinin genellikle, ya yararsız, işlevsiz ve etkili sonuçlar üretmeyen tartışmalı bir alan olarak görüldüğü ya da çok fazla bilinmediği yargısı güçlü bir yargı olarak belirmişti. Bu çalışmalardan elde edilen bulguları şöyle özetlenebilir.

Grafik incelendiğinde Türkiye’deki sosyal bilim pratiklerinin hangi ölçütlere göre şekil bulduğu daha net olarak görülecektir. Sosyoloji özelinde de az çok aynı çıkarımlar yapılabilir. Türkiye’deki sosyoloji pratiklerinin dayandığı zeminler farklı şekillerde tanımlansa da, iş doksalojik pratiklere ya da doksalog teknisyenliğe geldiğinde, bunların özünde geleneklerin yüzleşmek zorunda oldukları zafiyetlerin bir sonucu olduğu anlaşılıyor. Üstelik bu gelenekler zafiyetler anlamında pek çok noktada örtüşüyor. Örneğin her iki bilim pratiğinin de en belirgin ortak noktası self- refleksivitelerinin (düşünümsellik) yok denecek düzeyde olması ve kendi nesneleriyle sürekli bir denetimsiz ilişkiye girmeleri. Bununla bağlantı diğer bir ortak nokta, her iki alanın da zamanla birbirine yabancılaşması birbirini ötekileştirmesi, hatta kendi bilim algılarını fetişleştirmesine kadar gitmesidir. Dolayısıyla özellikle iki gelenek arasında aşılmazmış gibi görünen bir kutuplaşma söz konusu ve her iki gelenek de tek yönlü bilim pratiğinin açmazlarını yoğun bir biçimde yaşıyor. Topyekün bakıldığında bu açmazların olumsuz sonuçları sosyolojimize sorunlar olarak yansıdığı açıktır.

Yazı boyunca sıklıkla referans verdiğimiz Göker’in çalışması, yalnızca sosyoloji makaleleriyle sınırlı olmasa da, Türkiye’deki bilim pratiklerine ilişkin yöntemsel zeminleri göstermesi, dolayısıyla iddialarımızı temellendirmesi açısından önemli bir çalışmadır. O nedenle bu çalışmada elde edilen sonuçların bir kısmını paylaşmak gerekir. Göker, akademik çalışmalara ilişkin çıktıların en belirgin mecrası olan sosyal bilim dergilerinde yayımlanan makalelerin alanlara göre, konu seçimi, sorunsallaştırma biçimi, dayandıkları yöntemler, kanıt arayışı ve nesneye yönelim tarzı gibi ölçütlerden yola çıkarak geniş ölçekli bir analiz yapıyor. [Göker çalışmasında enstitü dergilerine ilişkin şu notu düşmüş: “Ulusal sosyal bilim yayıncılığında enstitü dergileri, makale kategorisinde yavaş puan toplamakla hızlı ve kolay “bilimsel” görünümlü makale yayınlamak arasında vasat bir dengenin tutturulabileceği mecralar. Bir tür üçüncü lig. Sadece buraya bakarak ulusal makaleler diyarının tamamını açıklayamayız. Ama diğer liglerle karşılaştırılabilecek eğilimler keşfedebiliriz. Kötü sosyal bilimin üretim ve dağıtım koşullarını çalışmak için uygun bir başlangıç.”] Çalışmada öne çıkan ve konumuzla alakalı ilk bulgu; makalelerin büyük oranda (%52,8) veri inşasını amaçlamamış olmasıdır. Veri inşa eden ve toplumla temas etme tercihi yapmış sosyal bilimciler ise, “dezavantajlı” kesimlere ilişkin veri inşa etme tasasında hiç olmamış. 3114 makale içinden sadece 11’i yoksulları, mahkûmları, sokak çocuklarını, engellileri, seks işçilerini vb. konu edinmiş. Makalelerde yukarıdaki grafikte görüleceği üzere, yöntem olarak literatür incelemesi, deney/anket ve ansiklopedik yazım biçimi tercih edilmiş. Niteliksel ve niceliksel veri tiplerinin bir arada incelendiği, iki veya daha fazla yöntemi aynı konunun soruşturulmasında kullanan makaleler ise, yalnızca %1,2 oranındadır. Bir başka bulgu, makalelerde genel bir “meram anlatma” probleminin oluşudur. Bilgi birikimine bir şey katmasa da, geniş yer tutan literatür analizi ve ansiklopedik tarzda biçimlendirilmiş makalelerde zaten bir meram bulunamamıştır. Bu makalelerde kısmi bazı dışsal veriler betimleyici amaçlarla kullanılmış olsa da, veri inşa edilmediği, tanımlanabilir kanıtlar kullanılmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Makalelerin çoğunda giriş ve sonuç bölümlerinde konu hakkında başkalarının ne dediğinden çıkarsanan kanaatler özetlendiği ve kimi zaman da buralara yazarın bu kanaatler hakkındaki kanaatleri iliştirildiği için, bu makalelerin bilmecesi ve açık bir tasarımı olmayan anlatılar olarak kaldığı tespit edilmiştir.

Göker’in çalışmasında ulaştığı bulguların, bizim sosyolojinin pratiksel zafiyetleri olarak gördüğümüz temel tespitlerle büyük oranda örtüştüğünü söyleyebiliriz. Özellikle bir problemden yola çıkmayan, veri inşa etmeyen, vasat bir ansiklopedinin konu tanımlayıcı maddelerine benzeyen, dolayısıyla bilgi üretmekten çok kanaatleri ve öznelliği öne çıkaran makalelerin niceliksel boyutu, doksalog pratiklerin alandaki etkisini kanıtlıyor. Kaldı ki bu özellikleri içeren pratikler, tözcü yatkınlıklarla [Sosyoloji pratiklerimizdeki tözcü yatkınlıkları, ilişkisel sosyoloji kavrayışı açısından başka bir çalışmada değerlendireceğim.] kuşatıldıkları ve ortakduyusal otomatizm hâlini aldıkları için self-refleksif bir bilinci işe koşmaları neredeyse imkânsızlaşıyor. Bu tespit elbette her iki geleneği –kendi çeşitliliği içinde- de kapsıyor.

Gelgelelim, konunun daha vahim bir boyutunu benim farklı bir kategori olarak imlediğim ve temelsiz pratikler olarak ayırdığım doksalojik pratikler oluşturuyor. Alanda nispeten geniş bir oran oluşturan bu anlayış, herhangi bir teorik ya da metodolojik kaygı gütmeyen, bilim faaliyetini bir yerde yayın yapmak olarak kavrayan, disiplini tanımlayıcı genel malumatla tanışmış olmayı bilim insanı olmak için yeterli gören, aklına gelen ya da kendisine önerilmiş her konuda sözü olup, çalışmalar yapabilme yeteneğinde olan ve kısa sürede onlarca yayın yapmış olmakla övünebilen zatların pratiklerine karşılık geliyor. Sözü edilen pratikler sanılanın aksine, kendilerini tanımlayan özellikleri gereği Türkiye’de sosyolojinin vitrininde de çoğu zaman ön saflarda yer alıyor. Bu türden pratiklerin en belirgin zafiyeti, hiçbir veriye sahip olmadan, bilimin neliğine ilişkin kaygıları hesaba katmadan kanaat üretimi odağında çıkarımlarda bulunmalarıdır. Zaten buradaki genel amaç bilimsel bilgi üretmek değil, angaje olmak ve bu doğrultuda kanaat üretimine girişmektir. Hal böyle olunca akademik unvanlar ve sosyolog tanımlamaları altında üretilen kanaatler gazete, TV gibi medya alanlarında, konferans ve panellerde bilimsellik adı altında kolaylıkla sunulmaktadır. Veri inşasından yoksun, belli bir sorunsaldan hareket etmeyen salt kendi kanaatini olumlamayı önceleyen yayınlar denetim zafiyetinin yüksek olduğu, eş, dost ilişkileri ya da ideolojik ortaklık ve beklentiler temelinde faaliyet gösteren mecralarda yayımlanıp, yine kolaylıkla dolaşıma girebilmektedir. Sosyolojiyi doksalog teknisyenlik olarak kısır döngüye sokan bu anlayıştan hareket eden sosyologlar, doğal olarak kehanet temelli çıkarımlar yapmaya, gerçekliği hesaba katmayan komplo üretimi ve kanaat teknisyenliği ustalığını sergilemeye devam etmektedir.

Kısacası, Türkiye’de sosyolojinin zaafları bilimsel algı ve pratiklerdeki yetersizliklerle şekillenmiş durumda. Benim temelsiz pratikler olarak tanımladığım sosyoloji yapma tarzını dışarıda bırakırsak, her iki gelenek de kendi içindeki zafiyetler nedeniyle sonuçta bir şekilde doksalojik pratikler hâline geliyor. Temelsiz pratikler ise zaten daha en başından bu sıfatı üstlenmiş haldedir. Burada en başta düşünümsel bilinç eksikliği olmak üzere, pek çok zafiyetten söz edilebilir. Kendiliğinden bir pozitivizm kurgusundan rafine edilmiş kendiliğinden bir doğa bilim modeline yaslanmak, sosyolojik analizi, sosyolojinin nesnesinin salt görünür formlarını matematizasyon hüneriyle inşa edilmiş istatistiksel verilerin tablolaştırılması olarak kavramak ve dolayısıyla teorik ve tarihsel bağlamdan kopuk, ilişkisel kodlardan azade analizler yapmak doksalojik pratiklere ilişkin temel zafiyetler olarak işaretlenebilir. Bulgularda öne çıkan görüşlere göre ifade edersek, sosyologların özellikle bilinen yanlışlık ya da sınırlılıkları sorgulamadan kabul edip sürekli tekrarlamaları, sosyolojik çalışmalarda tarihsel ve teorik analizlere önem vermemeleri ve çalıştıkları konuları fetişleştirmeleri gibi başka zaafları görebiliriz. Bu yönüyle “Türkiye’de genellikle teorik kaygılardan ziyade, pratik yararları ön plânda tutan bir sosyoloji anlayışı vardır” görüşü aslında meseleyi özetlemektedir. Sosyoloji Batı’da kendi gelişim dinamiklerini, bilimsel kabullerini ve dayanaklarını teorik ve metodolojik düzeyde sürekli yenileyip canlı tutarken, Türkiye’de sosyologlar hem seçmecilik içeren bir aktarmacılıkla ve muhafazakâr bir anlayışla yetinmişler, hem de kendi sosyolojik duruşlarına dair sorgulamalara çok fazla rağbet göstermemişlerdir. Elbette buradaki hassasiyet Batı sosyolojisine yönelmekle ilgili değildir, aksine bu yönelimin neticesinde ortaya çıkan yüzeysellik ve sorgulama eksikliğine dair bir hassasiyettir. Bu belirlemeye, aynı anlayışın devamı olarak, sosyolojinin metodolojik yönlerine ilişkin değerlendirmelerdeki eksiklikler de eklenebilir. Sözgelimi, Türkiye’deki sosyoloji pratikleri açısından revaçta olan işlevselcilikle, alan araştırmalarını ön plana çıkartan metodolojik yönelimlerin açmazları üzerinde durulmamış olması bunun göstergesidir. Kısacası, birkaç örneği dışarıda bırakırsak Türkiye’de sosyolojinin bizatihi kendisine, teorik ve metodolojik yönlerine ilişkin eleştiri ve sorgulamalara neredeyse hiç gidilmemiştir. Sosyolojik düşüncenin tarihsel koşullarla ilişkilerine ise, hâkim anlayışların ve sosyoloji yapma tarzının gereği olarak çok fazla yer verilmemiştir. Oysa sosyoloji kendine özgü niteliklerinden dolayı hem epistemolojik hem de ontolojik anlamda sürekli bir biçimde sorgulanmaya ve bu sorgulamalardan hareketle sistematik olarak yeniden inşa edilmeye ihtiyaç duymaktadır (Giddens, 1990; 240). Aksi halde, yaşanan sorunları tanımlamak güçleşecektir. Diğer bir ifadeyle, sosyolojinin söz konusu ihtiyaca kendini kapatması, onun bilimsel algı ve pratiklerine dair eksiklik ve zaaflarının görülmesine engel oluşturacaktır.

Sonuç: Doksalog Pratiklerin İlgası Mümkün müdür?